<p><font face="verdana,arial,helvetica,sans-serif" size="3"><em></em></font></p><p><font face="impact" size="4">محققانی که به تحقیق و پژوهش در باب ادیان و مذاهب و فرق می پردازند، بی گمان با کتاب <em>تبصرة العوام</em> آشنا هستند. به ویژه که این کتاب به فارسی ست و به دست یکی از عالمان شیعی نوشته شده است. این کتاب بارها و غالباً به صورت سنگی چاپ شده، اما چاپ معروف تر و علمی تر آن از آن شادروان عباس اقبال است در تهران، و به سال 1313 خورشیدی.  گذشته از مطالب کتاب که در مباحث فرقه شناسی اهمیت دارد، آنچه تاکنون در میان محققان مایه بحث و مناقشه بسیار بوده است، به مؤلف کتاب و تعیین روزگار او مربوط می شده است.بخشی از این مباحثات به نسخ کتاب بازمی گردد: به نوشته مرحوم اقبال، در برخی از نسخه های کتاب، از مؤلف با لقب « سید مرتضی » یا « مرتضی » یاد شده است و به همین سبب برخی حدس زده اند که مؤلف « سید مرتضی» عالم بزرگ شیعی ست، متوفای 436قمری، اما این نظر درست نیست ، چون در کتاب اشاره هایی هست، از جمله به فخرالدین رازی ، متوفای 606ق و این نشان می دهد که تألیف کتاب قطعاً پس از 600قمری بوده است.نظر مشهور دیگر این بوده که مؤلف، عالم شیعی صفی الدین ابوتراب مرتضی بن داعی رازی ست. درباره ی این عالم هم گرچه از تاریخ تولد و وفات او علی التحقیق اطلاع نداریم، اما از گردآوردن پاره یی آگاهی های پراکنده، می توان دوره ی زندگانی او را تا حدی تحدید کرد و به هرحال، انتساب <em>تبصرة العوام </em>به این عالم شیعی هم مردود شمرده شده  است. پس از آنکه کتاب دیگری از همین مؤلف با نام<em> نزهة الکرام و بستان العوام</em> به دست آمد و مؤلف در این کتاب صراحةً از <em>تبصرة العوام</em> به عنوان کتاب دیگرش نام برده است، معلوم شد که مؤلف<em> تبصرة العوام</em> یکی از عالمان شیعی ست به نام جمال الدین محمد بن حسین رازی . مؤلف کشف <em>الحجب و الأستار</em> هم  که لابد به نسخه ی کهنی از کتاب دسترسی داشته، از مؤلف به همین نحو نام برده ، جز آنکه نام پدر مؤلف در این مأخذ بجای « حسین » ، « حسن »  آمده است. با توجه به آنچه خواهیم آورد، ممکن است نام پسر به جدش اضافه شده باشد.</font></p><p><font face="impact" size="4">خوشبختانه ترجمه یی  کهن به زبان عربی از این کتاب در دست است و تنها نسخه ی شناخته شده ی آن در کتابخانه ی مجلس نگهداری می شود.  ناگفته پیداست که این نسخه برای شناخت بیشتر مؤلف <em>تبصرة العوام</em> اهمیت بسیار دارد؛ زیرا مترجم عربی،  اصل دستنویس مؤلف  را در اختیار داشته است.به هر حال، مترجم که خود را حسین بن علی بَطیطی معرفی می کند، می نویسد که در رجب 658قمری در استرآباد از ترجمه ی این کتاب فراغت یافته است. وی انجامه ی مؤلف را چنین نقل کرده است: </font></p><p><font face="impact" size="4">« إلی ههنا ما وجدنا من کتاب تبصرة العوام بالعجمیة بخط مؤلفه الشیخ المحقق المعتقد المنتقد البصیر جمال الدین محمد بن الحسین بن حسن الرازی الآبی و هذا حکایة فراغه من الکتاب: تم الکتاب  و الحمد لله ولی الحمد و مستحقه و خالق الخلق و رازقه و الصلوة و السلام علی سید الأنبیاء و الرسل محمد المصطفی خیر الخلیقة أجمعین و علی عترته الطیبین الطاهرین فرغ من تحریره بفجرة [ کذا ! بضحوة ؟ ] یوم الجمعة عشرة شهرالله المبارک شعبان عظم الله میامنه من شهور سنة ثلثین و ستمائة ببلدة شیراز اضعف خلق الله و أحوجهم إلی غفرانه محمد بن الحسین بن الحسن الرازی غفرالله له و لوالدیه  ولجمیع المؤمنین و المؤمنات بمنّه و جوده».</font></p><p><font face="impact" size="4">بلافاصله پس از این عبارات، مترجم عربی ادامه می دهد:</font></p><p><font face="impact" size="4">« ثم [ یقول ] الناقل لهذا الکتاب من العجمیة إلی العربیة و هو المولی الأعظم قدوة المحققین أفضل المتأخرین الحسین بن علی البطیطی الحافظ : لمّا بلغ إلی ههنا من الکتاب مُعَرّباً له فی بلدة استرآباد حماها الله من طوارق الحدثان ... فی العاشر من رجب سنة ثمان و خمسین و ستمائة ...».</font></p><p><font face="impact" size="4">البته مترجم عربی فصلی به ترجمه ی خود در باب یورش مغولان به ایران و دیگر بلاد اسلامی افزوده است  که با توجه به قدمت آن اهمیت دارد و ان شاءالله در گفتاری دیگر، به تفصیل بدان خواهیم پرداخت.</font></p><p><font face="impact" size="4">ملاحظه شد که مترجم نسبت « آبی » را هم بر نسبت دیگر مؤلف افزوده و لابد در نسخه یی که در دست داشته ، چنین نسبتی را دیده بوده یا به هرحال آگاهی دیگری هم داشته و مؤلف برخلاف اکنون، در آن روزگار کمابیش مشهور بوده است.به هرحال، آبه یا آوه در نزدیکی قم یکی از سکونتگا های کهن شیعی در ایران بوده است. مؤلف <em>تبصرة العوام</em>  یا خاندان او هم اهل این شهر بوده یا دست کم  مدتی در آن سکونت داشته اند.  </font></p><p><font face="impact" size="4">بنابراین، مؤلف <em>تبصرة العوام</em>، عالمی شیعی ست به نام جمال الدین محمد بن حسین بن حسن رازی آبی که در دهم شعبان 630 قمری در شهر شیراز از تألیف این کتاب به زبان فارسی فراغت یافته و بنابر کتاب دیگرش که به چاپ هم رسیده ، یعنی <em>نزهة الکرام و بستان العوام</em>، مدتی پس از تاریخ مذکور، حیات داشته است.</font></p><p><font face="impact" size="4">مقایسه میان ترجمه ی عربی و متن فارسی  خود مقوله ی دیگری ست که ان شاء الله بدان خواهیم پرداخت.  </font></p>